در سلسله مقالات «نعمانى و مصادر غيبت»، با بررسى آثار نعمانى، درباره تفسير نعمانى به تفصيل بحث كرديم و بدين نتيجه رسيديم كه اين رساله را نمى‏توان روايت به شمار آورد. در ادامه اين كتاب را به عنوان متنى تفسيرى بررسى و درباره جايگاه ناسخ و منسوخ در آن بحث مى‏كنيم. همچنين در اين شماره درباره محكم و متشابه در اين تفسير سخن مى‏گوييم و با اشاره به آيه قرآن و احاديث اهل بيت در ذيل آيه، ديدگاه اين كتاب در اين زمينه را توضيح داده خواهيم داد.
دومين مبحث از مباحث علوم قرآنى كه در تفسير نعمانى به توضيح گسترده‏اى درباره آن داده شده، مبحث محكم و متشابه است. براى روشن شدن ديدگاه اين تفسير، ناگزير به ذكر خاستگاه اين بحث و برخى از نكات اساسى مرتبط با آن مى‏باشيم.

دو اصطلاح محكم و متشابه برگرفته از آيه 7 از سوره آل عمران مى‏باشد:
«هوالّذى انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات، هن ام الكتاب، و اخر متشابهات، فأمّا الّذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأويله، و مايعلم تأويله الاّ اللّه والراسخون فى العلم يقولون امنّا به، كل من عند ربّنا، و ما يذكّر الاّ اولوا الالباب»
از دير باز بحث از محكم و متشابه، گستره قابل توجهى از انديشه دانشمندان را به خود اختصاص داده است. توضيح مفاد محكم و متشابه و تعيين مصاديق اين دو واژه، تلاش براى بر طرف ساختن ابهام از آيات متشابه، ارايه معناى درست آيات متشابه و تبيين حكمت آيات متشابه، از كوشش‏هايى بوده كه در اين زمينه صورت گرفته است. اين پرسش اساسى كه آيا دانش آيات متشابه تنها در اختيار ذات ربوبى است يا راسخون در علم نيز به اين دانش راه دارند، شيوه برخورد با آيات متشابه را تعيين مى‏كند. پاسخ اين پرسش با چگونگى تركيب آيه فوق مرتبط است؛ اگر «راسخون فى العلم» عطف بر «اللّه» گرفته شود و جمله «يقولون...» جمله حاليه، راسخون در علم نيز عالمان به آيات متشابه خواهند بود، ولى اگر «راسخون فى العلم» مبتدأ و جمله «يقولون...» خبر آن، و واو عطف، جمله دوم را بر جمله اول عطف كند، يا اساسا واو استينافى دانسته شود، قهرا علم به آيات متشابه، به پروردگار عالم اختصاص مى‏يابد. تعيين هر يك از دو احتمال بالا، روش مفسّر را در تفسير روشن مى‏سازد.(1) ما در اين‏جا به چند نكته برگرفته از آيه شريفه اشاره مى‏كنيم، سپس به احاديثى كه در زمينه محكم و متشابه وارد شده نگاهى مى‏اندازيم و در پايان ديدگاه تفسير نعمانى در اين مبحث و مقايسه آن‏ها با آراى مفسران قديم را توضيح مى‏دهيم.

1. ظاهر آيه ياد شده، اين است كه تقسيم آيات قران به محكم و متشابه، تقسيمى فراگير بوده، هيچ آيه‏اى از اين دو دسته، بيرون نيست.
2. اين آيه، آيات محكم را ام الكتاب مى‏خواند. معناى حقيقى امّ ظاهرا مادر مى‏باشد(2) و اطلاق آن به آيات محكم گويا از اين روست كه آيات محكم پناهگاه و مرجع ساير آيات قرآنى بوده، هم‏چنان كه فرزندان به سوى مادر خويش رفته و از آبشخور وى سيراب مى‏شوند، آيات متشابه نيز به آيات محكم بازگشته، در پناه آن‏ها معنا مى‏يابند.
البته اين نكته بر جاى مى‏ماند كه آيا آيات متشابه، به تنهايى و بدون كمك گرفتن از قرينه‏هاى خارجى مى‏تواند به آيات محكم بازگردد، يا براى ارجاع متشابه به محكم نيازمند مراجعه به قرينه‏هايى هم‏چون احاديث پيامبر و اوصياى وى صلوات اللّه عليهم به عنوان مرجع تفسير آيات مى‏باشد؟ از اين آيه پاسخ صريحى به اين سؤال استفاده نمى‏شود، البته اگر راسخون در علم را عالمان به تأويل بدانيم، به طور طبيعى براى تأويل آيات متشابه بايد بر ايشان رجوع كرد.
3. آيات متشابه به دليل تأويل پذيرى دست آويز بيماردلان براى رسيدن به اهداف نارواى خويش مى‏باشد. معناى اصلى تأويل، بازگرداندن يك شى‏ء از حالت خويش مى‏باشد. اگر آيه معنايى ظاهرى داشته باشد، بازگرداندن آيه از اين معنا وتفسير آن به معناى ديگر، از مصاديق تأويل به شمار مى‏آيد. اگر آيه مجمل بود و دو يا چند معنا در آن احتمال رود، تعيين يك معنا براى آيه مصداق ديگرى از تأويل مى‏باشد، البته اين نكته اهميت دارد كه آيا تأويل هماره در ارتباط الفاظ بامعانى آن‏ها (يعنى كاربرد آن‏ها) مى‏باشد، يا تعيين مصداق معانى و ارايه تصويرى براى مفهوم واژه‏ها، (برتر از آن‏چه از الفاظ استفاده مى‏شود و با مقوله دلالت لفظ بر معنا ارتباط مى‏يابد) هم در حوزه تأويل جاى مى‏گيرد؟ در اين‏باره بيش‏تر سخن مى‏گوييم.
نكته‏اى كه در اين‏جا بر آن تأكيد مى‏ورزيم آن است كه ظاهرا، تفسير آيه به معناى ظاهرى آن تأويل خوانده نمى‏شود؛ هر چند قراين قطعى در كار باشد كه معناى ظاهرى آيه، مراد خداوند سبحان نيست. البته گاه قراين قطعى به اندازه‏اى روشن است كه در شكل‏گيرى ظهور آيه نقش دارد؛ مثلاً آيات مربوط به صفات الهى كه در آن براى حضرت حق «يد» و «وجه» اثبات كرده است، با توجه به قرينه قطعى عقلى روشن كه بر جسم نبودن پروردگار دلالت دارد، اصلاً ظهور در معناى جسمانى ندارد؛ لذا جسم گرايان كه به اين آيات تمسك جسته‏اند در واقع معناى خلاف ظاهر آيه را پيروى كرده كه در گستره تأويل جاى مى‏گيرد. بنابراين، آيات بالا مى‏تواند از مصاديق متشابه به شمار آيد.

احاديث پيامبر (صلى اللّه عليه و آله) و اهل بيت (عليه السلام) گاه به صراحت، با آوردن اين آيه يا بخشى از آن درصدد تفسير آن برآمده است. از جمله روايات بسيارى كه تأكيد مى‏كند ائمه معصومان راسخان در علمند و آنان علم تأويل كتاب را دارا مى‏باشند، از جمله در صحيحه فضيل بن يسار مى‏خوانيم:
قال سألت ابا جعفر (عليه السلام) عن هذه الرواية: ما من القرآن آية الاّ و لها ظهرو بطن، فقال: ظهره تنزيله و بطنه تأويله، منه ما قدمضى و منه ما لم يكن(3)، يجرى كما يجرى الشمس و القمر... قال اللّه «و ما يعلم تأويله الاّ اللّه و الراسخون فى العلم» نحن نعلمه(4).
ارتباط تنزيل و تأويل پس از اين سخن خواهيم گفت.
در صحيحه ابن بصير عن ابى عبداللّه (عليه السلام) مى‏خوانيم: «نحن الراسخون فى العلم و نحن نعلم تأويله»(5). در نقلى ابوبصير از ابو جعفر (عليه السلام) هم قطعه اول حديث را روايت كرده است.(6)
تكرار شده است.(7) (8) (9)
اختصاص داده‏اند كه راسخان در علم ائمه (عليهم السلام) مى‏باشند.
در پاره‏اى از روايات هم از آيه شريفه اقتباس شده و از آن به روشنى برمى‏آيد كه «راسخون فى العلم» عطف بر اللّه است.(10) هم‏چون صحيحه ابوعبيده كه در آن درباره آيه اول سوره روم به نقل از امام باقر (عليه السلام) آمده: «يا ابا عبيده ان لهذا تأويلاً لايعلمه الاّ اللّه و الراسخون فى العلم من آل محمد.»(11) (12) (13)
علم غير از تفسيرى است كه در اين حديث ارايه داده؛ لذا روايت درصدد توجيه آيه برآمده است:
و قد مدح اللّه اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم يحيطوا به علما، و سمى تركهم التعمّق فيما لم يكلّفهم البحث عنه رسوخا، اگر معناى ظاهرى راسخان فى العلم مطابق اين روايت باشد، نيازى به چنين توضيحى نيست كه خداوند ترك تعمّق اين افراد را در آن چه به دانش آن احاطه ندارند، رسوخ ناميده است.(14)
بالا نادرست بوده و بايد «الراسخون فى العلم» را معطوف بر اللّه بدانيم.
احاديث بسيارى نيز، درباره محكم و متشابه و تفسير اين دو واژه يا بيان حكم آن‏ها وارد شده است؛ از جمله در موثقه ابى بصير از ابى عبداللّه (عليه السلام) آمده:
سمعتران القرآن فيه محكم و متشابه، فامّا المحكم فنؤمن به، فنعمل به وندين به و امّا المتشابه فنؤمن به ولا نعمل به و هو قول اللّه تبارك و تعالى: «فامّا الّذين فى قلوبهم زيغ الى آخر الآيه».(15)
همين متن را جابر جعفى از حضرت نقل كرده است.(16) (17)
از تقسيم قاريان قرآن به سه گروه، در وصف قاريان بهشتى آمده:
قارئى قرأ القرآن فاستتر به تحت برنسه فهو يعمل بمحكمه و يؤمن بمتشابهه و يقيم فرائضه و يحلّ حلاله و يحرّم حرامه.(18) (19)(20)
حال شيوه رفع تشابه از متشابهات چيست؟ بحثى ديگر است.
بارى، اين احاديث هر چند در صدد روشن ساختن مفهوم محكم و متشابه نيست و تنها به بيان حكم آن‏ها پرداخته است، ولى از آن‏ها مى‏توان در تفسير محكم و متشابه بهره جست، مثلاً با عنايت به اين كه به آيات منسوخ عمل نمى‏شود، اين آيات در دايره آيات متشابه قرار مى‏گيرد. در هنگام توضيح ديدگاه تفسير نعمانى، خواهد آمد.
در رواياتى كه به طور مستقيم به تفسير محكم و متشابه پرداخته شده(21)، با تفسير محكم به آياتى كه به آنها عمل مى‏شود، دو تفسير براى متشابه ارايه داده است: يكى «الّذى يشبه بعضه بعضا»(22)، و ديگرى: «ما اشتبه على جاهله.»(23)
يكديگرند، آيه متشابه خوانده شده است.
در تفسير دوم، تشابه به معناى اشتباه گرفته شده. اشاره شده كه معناى آيه متشابه، بر نادان به آن مشتبه و پوشيده است. اين تفسير بيانگر اين است كه تشابه آيه امرى است نسبى و تنها نادانان به آيه، معناى آيه را درك نمى‏كنند.(24) در روايتى از لزوم ردّ متشابه قرآن به محكم آن سخن رفته است(25) با عنايت به روايات بسيارى كه امامان معصوم (عليه السلام) را به عنوان مرجع در شناخت متشابهات معرفى مى‏كند(26)، بايد ردّ متشابه به محكم را به گونه‏اى تفسير كرد كه با مرجعيت اهل بيت در اين زمينه سازگار باشد. در روايتى از اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى‏خوانيم:
عليكم بهذا القرآنْ احلّوا حلاله، حرّموا حرامه و اعلموا بمحكمه و ردّوا متشابهه الى عالمه، فانّه شاهد عليكم و افضل ما به توسلتم.(27)
در حديثى از امام رضا (عليه السلام) هم مى‏خوانيم كه حضرت خطاب به يكى از دانشمدان مى‏گويد:
لا تتأوّل كتاب اللّه برأيك، فان اللّه عزوجل يقول: و ما يعلم تأويله الاّ اللّه و الراسخون فى العلم.(28)

از ديرباز، تفاسير گوناگونى براى دو اصطلاح قرآنى محكم و متشابه ارايه شده كه گاه به 16 قول رسانيده شده است.(29) در اين‏جا ما در صدد بحث از اين اقوال و بيان تفاوت و بررسى آن‏ها نيستيم. پاره‏اى از اين اقوال نيز در عصرهاى پس از تفسير نعمانى مطرح شده كه ما به آن‏ها كارى نداريم. در اين‏جا ما درصدد يافتن شباهت‏هايى هستيم كه ميان ديدگاه تفسير نعمانى درباره اين دو اصطلاح و آراى مفسّران متقدم بر وى ديده مى‏شود. در تفسير نعمانى يك تعريف كاملاً مشخص براى اين دو ديده نمى‏شود، بلكه عناصرى در توضيح آن‏ها به كار گرفته شده كه برخى از آن‏ها در كلمات قدماى مفسران مشاهده مى‏گردد. در مجموع چهار عنصر در تفسير نعمانى درباره اين دو اصطلاح بدست مى‏آيد:
1 ـ آيات محكم نسخ نشده‏اند.
در كلمات مفسّران نخستين شبيه اين مطلب ديده مى‏شود؛ مثلاً از ابن عباس نقل شده كه «محكمات ناسخاتى است كه به آن‏ها عمل مى‏گردد و متشابهات منسوخات».(30) اين عبارت ظاهرا مسامحه آميز بوده و منظور گوينده را نمى‏رساند. ظاهرا منظور از اين قول اين است كه هر آيه‏اى كه منسوخ نشده باشد، محكم است (خواه ناسخ آيه ديگر باشد يا نباشد). تعبير صحيح همين تعبير تفسير نعمانى است و شبيه آن در يكى از نقل‏ها از ضحاك ديده مى‏شود كه محكم به غير منسوخ (و نه ناسخ) تفسير شده است.(31) (32) (33)
است.(34) البته در اطلاق متشابه بر آيات منسوخ اشكالى به نظر مى‏رسد كه خواهد آمد.
توضيح اين تعبير آمده كه مراد آياتى است كه براى تأويل آن به چيزى بيش‏تر از تنزيل آن نيازى نيست.
براى روشن شدن بيش‏تر اين مطلب، بايد به اقسامى كه در آغاز تفسير نعمانى براى آيات قرآنى ذكر شده توجه كرد، كه اين سه قسم ديده مى‏شود: «منه ما تأويله فى تنزيله، و منه ما تأويله قبل تنزيله و منه ما تأويله بعد تنزيله».(35) (36)(37)
جنگ‏هاى حضرت امير عليه‏السلام با گردنكشان و قيامت و رجعت گزارش شده است.(38)
قصص انبياى گذشته يا آيات مربوط به توحيد و صفات الهى يا اخلاق را در بر نمى‏گيرد.
در شرح تفصيلى اقسام در تفسير نعمانى علاوه بر سه قسم بالا، قسم چهارمى هم افزوده شده كه "ما تأويله مع تنزيله"(39)؛ در توضيح اين قسم گفته شده كه در اين آيات بر خلاف آيات قسم نخست كه "تأويله فى تنزيله"، تنها به تنزيل آيه نمى‏توان بسنده كرد، بلكه بايد تفسير آيه نيز با آن همراه باشد. با ذكر چند مثال اين قسم توضيح داده شده؛ يكى آيه «كونوا مع‏الصادقين» كه در اين‏جا شنونده بايد بداند كه مراد از صادقين كه بايد مؤمنان همراه آنان باشند كيانند. بر پيامبر لازم است آنها را معرفى كند و امت نيز امر پيامبر را پيروى نمايند. آيه دستور اطاعت از اولوا الامرهم مثال ديگرى است كه بدون تفسير اولوا الامر به عترت پيامبر نياز مردم بر آورده نمى‏گردد. آيات نماز و روزه و ديگر عبادات نيز از اين قسم است كه در كتاب خدا به گونه مجمل وارد شده و كيفيت آن به تبيين پيامبر واگذار شده است. آياتى كه در تولى اولياء اللّه و تبرى اعداء اللّه وارد شده همگى نيازمند تفسير پيامبر براى شناخت اولياء اللّه و اعداءاللّه مى‏باشند.
در اين‏جا بد نيست اين توضيح را بيفزاييم كه تفسير و تأويلى كه در اين قسم مطرح شده به تعيين مراد از الفاظ قرآن مربوط نمى‏شود.(40) «صادقين» از نظر لغوى و مراد از آن در استعمال ابهامى ندارد، ولى چون شناخت مفاهيم مورد امر و نهى بدون شناخت مصاديق آن، براى امتثال امر و نهى كفايت نمى‏كند، لاجرم بايد مصاديق اين مفاهيم هم روشن گردد. منظور از تفسير و تأويل در اين‏جا تعيين مصاديق اين مفاهيم مى‏باشد؛ لذا اين آيات از اين جهت در محدوده آيات متشابه جاى مى‏گيرد. از مجموع اين توضيحات چنين برداشت مى‏شود كه آيات محكم بى‏نياز از تفسير (هم در مرحله مدلول استعمالى الفاظ و هم در مرحله تعيين مصداق آن‏ها) مى‏باشند، ولى آيات متشابه آياتى هستند كه در يكى از اين دو مرحله نيازمند تفسير و تبيين مى‏باشند.
3. لحن تفسير نعمانى اين معنا را به ذهن مى‏رساند كه آيات محكم تنها در مورد حلال و حرام و واجبات و محرمات مى‏باشد،(41) شبيه همين لحن در كلمات برخى از مفسّران پيشين هم ديده مى‏شود،(42) همين مطلب با تعبيرى روشن‏تر هم از برخى ديگر نقل شده؛ مثلاً از مجاهد حكايت شده كه وى در تفسير محكم مى‏گويد: «ما فيه من الحلال والحرام، و ما سوى ذلك فهو متشابه يصدّق بعضه بعضا».(43) (44)
اين آيات از جهتى محكم و از جهتى ديگر متشابه مى‏باشند.
4. در تفسير نعمانى آمده: «و امّا المتشابه من القرآن فهو الّذى انحرف منه متّفق اللفظ مختلف المعنى». بنابراين، توضيح الفاظى كه در قرآن در وجوه و معانى مختلف استعمال شده‏اند متشابه مى‏باشند. در ادامه به وجوه و معانى مختلف ضلال (ص 12 - 16)، وحى (ص 16)، خلق (ص 17)، فتنه (ص 17 و 18)، قضاء (ص 18 - 20)، نور (ص 20 - 22)، امة (ص 22 - 23) ذكر شده است. در جاى ديگرى از تفسير نعمانى معانى كفر (ص 60 و 61)، شرك (ص 61 و 62)، ظلم (ص 63) آمده است.
شبيه اين تفسير براى متشابه در مقدمه تفسير قمى نيز ذكر شده؛(45) در جاى جاى جلد اوّل تفسير قمى معانى الفاظ مختلف بيان شده است: ضلال (ص 7)، هدايه (ص 30)، ايمان و كفر (ص 32 در ضمن روايت)، حياة (ص 35)، عدّة (ص 78)، صلاة خوف (ص 79)، صوم (ص 185 ـ در ضمن روايت ـ)، امّة (ص 323)، هدى (ص 359)، زنا و حدود آن (ص 95).
اين تفسير براى متشابه، با تفسير پيشين براى محكم (عنصر دوم) چندان سازگار به نظر نمى‏آيد. واژه‏هايى كه در موارد گوناگون قرآن در معانى مختلف به كار برده مى‏شوند، الزاما نيازمند تأويل نيستند؛ زيرا چه بسا در همين واژه‏ها نيز در هر مورد قرائنى همراه لفظ وجود دارد كه به آن ظهور خاصى مى‏دهد و ديگر نيازى به تأويل باقى نمى‏ماند. پس اين تفسير يا تفسير ديگرى كه در برخى كتب تفسيرى براى محكم و متشابه انجام گرفته (كه محكم تنها يك تأويل بر مى‏تابد و متشابه چند تأويل)(46) يكسان نيست.

يكى از بحث‏هايى كه از ديرباز شاخه‏اى از علوم قرآنى به شمار مى‏آيد، بحث وجوه و نظاير است؛ فن وجوه، مربوط به الفاظى است كه در جاهاى گوناگون قرآن به معانى مختلف بكار مى‏رود.
البته در تفسير دو واژه وجوه و نظاير اختلاف شده(47) كه چندان به بحث ما مربوط نيست.
والنظائر فى القرآن الكريم با تحقيق دكتر عبداللّه محمود شحاته به چاپ رسيده است.(48)
نظر استفاده مى‏شود كه در واقع استفاده معناى خاص از باب تعدّد دالّ و مدلول است.
مقايسه وجوهى كه در تفسير نعمانى براى الفاظ ذكر شده با كتاب مقاتل نشان مى‏دهد كه تفسير نعمانى كاملاً مستقل مى‏باشد؛ مثلاً نعمانى براى خلق چهار وجه ذكر كرده است: خلق اختراع، خلق استحالة، خلق تقدير، خلق تغيير.(49) مقاتل بن سليمان هفت وجه براى خلق ذكر كرده(50) كه تنها يكى از آن‏ها با كلام نعمانى سازگار است. وى يكى از معانى خلق را الخلق فى الدنيا دانسته كه با خلق اختراع هماهنگ است. نعمانى درباره واژه وحى، هفت وجه آورده است: 1. وحى النبوة والرسالة، 2. وحى الالهام، 3. وحى الاشارة 4. وحى التقدير، 5. وحى الامر، 6. وحى الكذب، 7. وحى الخبر.(51)
پنجم) و دو معناى ديگر متفاوت است: كتاب و قول.(52) (53)
اين دو تفاوت‏هايى ديده مى‏شود.
بنابراين، هيچ گونه ارتباط ويژه‏اى ميان تفسير نعمانى و كتاب مقاتل در بحث وجوه قابل اثبات نيست.
كتابى كه با تفسير نعمانى ارتباط تنگاتنگى دارد، تفسير قمى است. تفسير قمى كه براى بحث محكم و متشابه اهميت ويژه‏اى قايل است و بارها در ذيل آيات به محكم بودن آن‏ها اشاره مى‏كند(54) و چه بسا به تبيين وجوه مختلف يك واژه پرداخته. وجوه ذكر شده در تفسير قمى، غالبا همان وجوه تفسير نعمانى است؛ مثلاً در تفسير نعمانى پنج وجه براى فتنه ذكر شده: اختبار(55)، كفر، عذاب، محبت مال و ولد، مرض(56) كه به جز وجه اخير، بقيه وجوه در مقدمه تفسير قمى براى اين واژه ذكر شده است.(57) در تفسير نعمانى امت را بر پنج قسم دانسته(58) كه همين پنج قسم به همراه سه قسم ديگر در تفسير قمى آمده است.(59)
هر دو از منبع مشترك ديگرى اخذ و اقتباس نموده‏اند.

1. در تفسير نعمانى تأكيد شده است كه براى روشن ساختن متشابه نياز به مسأله الاوصياء مى‏باشد و بدون آن، آيات متشابه سبب هلاكت مردمان مى‏باشد.(60) اين مطلب در روايات بسيار ديگرى هم ديده مى‏شود؛ چنان‏چه پيشتر اشاره شد.
2. متشابه خواندن آيات منسوخ خالى از دشوارى نيست؛ زيرا علماى اصول روشن ساخته‏اند كه پديده نسخ در واقع، تقييد اطلاق زمانى آيات منسوخ مى‏باشد. ظاهر اوّلى آيات منسوخ اين است كه حكمى كه در اين آيات بيان شده براى تمام زمان‏ها مى‏باشد. با آمدن آيه ناسخ معلوم مى‏گردد كه آيه نسخ شده تنها در زمانى خاص (يعنى تا زمان ورود آيه ناسخ) كاربرد داشته است. بنابراين، آيه ناسخ قرينه بر اين معنا است كه معناى ظاهرى آيه منسوخ (و اطلاق زمانى آن) مراد نيست. با توجه به اين توضيح، دشوارى متشابه دانستن آيات منسوخ آشكار مى‏گردد؛ چون پيش‏تر گفتيم كه آيات متشابه تأويل پذيرند و بيمار دلان با ارايه معنايى كه از ظاهر آيات متشابه بر نمى‏آيد، در صدد رسيدن به اهداف نارواى خود مى‏باشند. در آيات منسوخ معناى ظاهرى آيه، معنايى است كه مراد خداوند سبحان نمى‏باشد؛ نه معناى تأويلى آيه.
به نظر مى‏رسد كه متشابه دانستن آيات منسوخ در حقيقت نوعى گسترش مفهومى براى متشابه از مورد آيه 7 آل عمران مى‏باشد. در واقع با توجه به اين كه آيات منسوخ با آيات متشابه تأويل‏پذير از اين جهت كه هر دو قابل عمل نيستند مشابهت دارند، آيات منسوخ در حوزه آيات متشابه قرار داده شده است. البته اين گسترش مفهومى كه از باب مجاز مى‏باشد، نيازمند به دليل است كه مى‏توان روايات ديگر را دليل آن دانست.
3. در پاره‏اى از قسمت‏هاى تفسير نعمانى كه به بحث محكم و متشابه مى‏پردازد اشتباهايى در نسخه موجود اين تفسير رخ داده كه برخى از آن‏ها را مصحّح بحار تصحيح كرده و برخى ديگر تصحيح نشده باقى مانده است. هم‏چون:
ـ در آغاز تفسير واژه فتنه، عبارت افتادگى دارد؛ اصل عبارت بايد مثلاً چنين باشد: «سألوه عن المتشابه فى تفسير الفتنة فقال [هو على خمسة اوجه فمنه فتنة الاختبار و هو قوله تعالى] الم احسب الناس ان يتركوا...(ص 17)» كه عبارت داخل كروشه افتاده و به قرينه سياق و به قرينه تفسير قمى، ج 1، ص اصلاح شد.
ـ در عبارت «امّا قضاء الكتاب والحتم فقوله تعالى: فى قصة مريم: و كان امرا مقضيا، "اى معلوما"»(ص19) ظاهرا معلوما مصحّف بوده و اصل آن مكتوبا يا محتوما بوده است.
ـ در آغاز ذكر اقسام الامة نيز عبارت افتادگى دارد، اصل عبارت نظير اين مى‏باشد: "و سألوه صلوات اللّه عليه عن اقسام الامة فى كتاب اللّه فقال: [الامة فى كتاب اللّه على وجوه، منها المذهب و هو] قوله تعالى: كان الناس امة واحدة"، كه به قرينه تفسير قمى، ج 1، ص 323 و تفسير نعمانى، ص 26 عبارت داخل [ [ افزوده شد.

اين تفسير با وجود پاره‏اى اختلالات (كه برخى ناشى از اشتباه ناسخان مى‏باشد) از متون ارزشمند تفسيرى است. ديدگاه‏هاى مؤلف در تفسير آيات بايد مدّ نظر باشد و انكار اين كتاب به عنوان متنى روايى سبب بى‏ارزش شدن آن به عنوان متنى تفسيرى نيست.